Нохчийн диаспорица доьзна маьждигаш гучудийла дуьйладелла Европехь, цо билгалдоккху Къилбаседа Кавказера схьакхелхинчу нахана дин а, шайн культурин синкъастам а коьрта хилар. Ламаз дан меттиг хилла ца Iаш, керлачу дахарехь шайн гIиллакх-оьздангалла, ламасташ Iалашдан коьрта йукъаралла хилла дIахIуьтту и маьждигаш. Историк волчу Вачагаев Майрбека дуьйцу нохчийн маьждигех лаьцна.
Динехула синкъастам бу?
Билгалдаккхар: Оьрсийчоьно Нохчийчохь тӀемаш бар бахьана долуш цхьаболу нохчий Европерчу а, Амеркерчу а, Гергарчу Малхбалерчу а пачхьалкхашка баха дӀабахара. Цхьаболчу талламаша гойту Европерчу пачхьалкхашкахь бехачу нохчийн терахь 200 эзар а, цул лакхара а хилар. Дукхахболу нохчий дӀатарбелла беха Францехь, Белгехь, Норвегехь, Австрехь, Полшехь, Германехь, Нидерландашкахь, Британехь, Швецехь, Данихь.
Хууш ма-хиллара, нохчийн диаспора бусалба нахах лаьтташ йу, билгалдоккху талламчаша. "Нохчийн исламехь долу дахар дуккха а хIуманашца къаьсташ ду кхинболчу Къилбаседа Кавказера бахархойн Iер-дахарх (йуьйцурш йу диаспораш): царна йукъахь дукхахберш (берш бацахь а) бусалба дин лелораш бу. Эмиграцехь а нохчийн бусалба нах шайн ма-хуьллу динехь кхион хьийза Францихь дуьнечу девлла бераш", - терго йира Кавказ толлучу этнографо Бабич Иринас.
Европе баха дIабахначу хьалхарчу нехан кхетамехь дино дIалоцу уггар а билгале меттиг. Ткъа мел аьтто хуьлу оцу дайн-нанойн шолгIачу чкъурана и дерриг а латтон – хаттар цкъачунна диллина лаьтта, иза леррина талла дезаш ду.
Европано шуьйра интеграци йечу хьелашкахь нохчашна коьрта ду "шайн синкъастам латтор, ларбар, кхиор".
Йукъараллин декъашхой тӀеӀаткъамехь бу, шайна керлачу хьелашкахь "девно кхоьллича" санна диаспора вовшахтоха – царна го бина Европерчу либералан културано, амма церан синкхетамехь хӀинца а ду шайн дай баьхначу махкара схьадеана дерриг а.
Къоман аматашкахь маьждигаш
Билгалдаккхар: Нохчий – шафиитийн мазхьабан сунниташ бу, цхьана декъо шаьш накъшбандийн а, къадирийн тарикъатан а суфизмаца бузу. Уьш вирдашка бекъалуш бу, махкахь ду уьш ткъе итт сов. XX-чу бIешерийн 80-гIа шераш доьрзуш нохчийн йукъараллехь даржон долийра салафизм, оцу вирдехь болчарна тIаьхьабуьйлу Iедалхой.
Нохчашца уьйр йолчу уггаре а хьалхарчу маьждигех цхьаъ Белгехь йолчу диаспоро схьадиллина ду. Керлачу хьелашка марзбала а кхиале, 2002-чу шарахь нохчаша дIакхайкхийра, Антверпенера цхьа гIишло маьждиг дан схьаэца ахча гулдеш ду аьлла. Цигахь имам хӀоьттира Джабраилов Рамзан, цо кхайкхам бира массо дог лозучаьрга, гӀо дахьара аьлла. Билгалдаккха догӀу, и маьждиг диаспорин уггаре а йаккхийчу культурин центрех цхьаъ хилла дӀахӀоьттина хилар.
ТӀаьххьарчу маьждигех цхьаъ, ах мах бен дIабелла йоцу гӀишло, 2023-2024-чу шерашкахь схьадиллира Белгин Хасселт гӀалахь. XVIII-чу бӀешарахь вевзаш хиллачу нохчийн шейхан Мансуран цӀе тиллина цунна. Маьждиган социалан машанашкахь йолчу агӀонаш тӀехь кхиндӀа а гулдо ахча, йоллу гӀишло шайн карайерзон дагахь. И маьждиг а ду културан центран куьйга кӀел болх беш.
Луларчу Францера Ниццехь долчу коьртачу маьждиган имам ву нохчо Магомадов Рамзан, меттигерчу бусалбанийн йукъараллин президент а ву иза. Цо куьйгалла деш йу нохчийн йукъаралла а. Магомадов бахьана долуш нохчийн лоруш ду и маьждиг. 200 сов стаг чу тарлуш жимо гIишло йу иза. Ниццера "Вайн ЦIа" синбахамаллин центран проект хьалхатоьттург а ву Магомадов Рамзан.
Страсбургехь, оцу гIалара маьждин схьадоьллучу заманчохь дуьйна къахьоьгуш хилла йукъаралхочо Албаков Шемала бахарехь, нохчийн а, гIалгIайн а аьтто белира 2014-чу шарера 2016-чу шаре кхаччалц маьждигана шаьш лаьцна хилла гIишло мах дIа а белла, схьаэца. ПIераскана дийнахь ден рузба нохчийн маттахь дора цигахь, маьждига чохь хьуьжаре а йара, цигахь доьшуш 200 гергга дешархой хуьлура цхьана шарчохь. Меттигерчу нохч-гIалгIайн "Даймехкан кхерч" ассоциацино дола а деш, и маьждиг а, и хьуьжаре а лаьттира ковид хиллалц. Коронавирусан эпидеми йирзинчул тIаьхьа, хьуьжаро шен болх йуха дIаболийра ассоциацин гIишло чохь, амма маьждиган хIусам цхьана ханна болх бечуьра сецна йу.
Австрерчу Венехь а ду шайн "нохчийн" суннитийн маьждиг, ТабиӀинийн маьждиг аьлла цӀе тиллина цунна. Венехь уггар а дукха нохчий бехачу кӀоштахь ду иза. Цуьнца воьзна волчу имамо шен ненан маттахь лелош йу телеграм-канал, хьехамаш а беш, маьждиге лелачу нехан хеттаршна жоьпаш а луш.
Мехкан Грац, Линц санна йолчу яккхийчу гӀаланашкахь нохчийн юкъараллийн маьждигаш ду. Нохчийн маьждигаш ду ишта пачхьалкхан йаккхийчу гIаланашкахь а, масала, Грацехь, Линцехь.
Германехь дукхахдолу маьждигаш, исламан йукъараллашца гергарло долуш делахь а (шайна юкъахь нохчийн а), массо а агӀор тидам тӀебохуьйтуш ду, масала, туркойн йа Ӏарбойн синбахамаллин дакъош дӀа а лоцуш, цу йукъахь нохчий а бу. 2015-чу шарахь Берлинерчу нохчийн йукъаралло шайн хӀусам "Аль-Хайр" маьждиг аьлла дӀаязйира нохчийн културан центрехь. Центрехь хьоьху бусалба динан култура а, динан истори а, ткъа иштта меттанаш а: Ӏарбойн а, нохчийн а, оьрсийн а, немцойн а. Коьрта гӀуллакх ду цигахь - дешар. Цул совнаха, кхузахь бусалба нахана хьехарш до доьзалехь, чохь-арахь девнаш нислахь уьш муха листа деза хьоьху.
Европан пачхьалкхашлахь уггар а жигара йу Норвегера нохчийн йукъаралла. Меттигерчу диаспорин къоначу декъашхочо Беслана дозаллица дIахьедира къамелехь, Норвегехь масех нохчийн маьждиг ду аьлла – Ослохь, Сандвикехь, Лильштромехь, Стравангерехь.
"Мегаш ду ишта луларчу кхечу маьждигашка ваха а, амма цигахь, ламаз дар доцург, кIезиг Iилма кхочу тхуна. Цигахь хьехамаш Iарбойн йа туркойн маттахь бо, боцца норгийн матте гочбеш. Ткъа тхешан маьждигехь ламаз динчул тIаьхьа, цкъа делахь, тхайна бевза-безачу нахаца цхьаьнакхетар хуьлу тхан, шолгIа делахь, керла хаамаш бийцаребо, диаспорина хьалха лаьтта цхьацца кхачамбацарш балхабо. Имаме гIо деха йиш йу, йа бераш КъорIан Iамо дало бакъо йу, иштта Iарбойн, нохчийн меттанаш Iамо а. Тхуна маьждиг – култан гIишло хилла ца Iа-кх", - кхетийра имама Беслана.
Норвегера меттигерчу диаспорин векал ву СаьIид, цо дийцира дозанал арахьа бехачу нохчийн синкъастам а, синбахамаллин дахар а билгалдоккху коьрта меже хета шена дин аьлла.
"КъорIанан исламах кIорггера хаарш дац сан, амма суна чIогIа коьрта ду оцу йукъараллин декъашхо хилар. ПIераскан дийнахь маьждиге ца водахь – сан сина Iаткъам хуьлу, суо бехке хета суна, цига суо цавахарна дуккха а сайна иэшам хилла аьлла хета суна. Хаа лаьа суна, суо цигахь ца хиллачу дийнахь керланиг хIун дара маьждигехь, сайн накъосташка телефон тухий хоьтту ас. Ламазаш динчул тIаьхьа маьждигехь вовшашкара керланиг дуьйцуш, самуъадолу сан", – аьлла, тIетуьйхира къамелдечо.
Синбахамалла Iалашйар
Швецехь кхин хьал ду. Нохчийн диаспоран хаъал дукха векалш бехачу Алвест гӀалахь а церан аьтто баьлла цхьана хенахь гӀишло эцна, цунах маьждиг дан, амма цунах "нохчийн маьждиг" ца олу. Авторца къамел динчу наха билгалдаьккхира, динан дайшна йукъахь нохчий алсам хилар бахьана долуш "нохчийн" олийла дара, амма, бусалба дино ма-бохху, маьждиг цхьана къомана тӀе тидам бахийтина хила йиш яц, иза "АллахӀан цӀа" ду, цигахь массарна а меттиг кхачон йеза аьлла.
Меттигерчу вахархочо, йукъараллин жигархочо Бакара бахарехь, нохчаша схьадиллинчу маьждигаша адам цхьанатуху, гIо до доллу хеттарш луьстуш. Цецвала хIума дац, йоллу пачхьалкхашкахь уьш културин центраша доладеш схьадиллина хилар, исламан хеттарш а – нохчийн мухIаджиран дахарехь денна Iитталуш долчийн цхьа дакъа ду.
Иза тӀечӀагӀдо Оьрсийчоьнан репрессиван низамаш бахьана долуш шен цӀе йовзийта ца хIоьттинчу Соьлж-ГӀаларчу нохчийн политолого а. Цунна хетарехь, Европерчу нохчаша културан центрашна шатайпа альтернатива кхуллуш йу.
"Дагадоуьйту ас, Венехь Исраилов Ӏумар вийначул тӀаьхьа а, цул тӀаьхьа Кадыровн администрацино Европехь бехачу нохчашна къиза тӀеӀаткъам бинчул тӀаьхьа а, уьш шен интересашна муьтӀахь хилийта, нохчашна муьлхха а йукъараллин, йа кхин а вон политикан жигаралла дикка лахйина хилар. Ткъа маьждигаш уггаре а оптимале меттигаш йу, динан ламасташ кхочушдина ца Ӏаш, Европехь нохчийн йукъараллашна йукъахь вовшашца уьйр латто аьтто а бу".
Иштта цунна хетарехь, кхин цхьа хIума а ду: Европерчу нохчаша шаьш дехачу пачхьалкхашкахь маьждигаш эцар а, деш хилар а деккъа шайн къаьмнийн а, динан а башхалла а ларъян гӀертар а дац. Суфистийн кхетам болчу нохчийн а, кавказхойн а бусулба нехан цхьадолу ламасташ баккъалла а кепехь къаьсташ ду Ӏарбойн пачхьалкхашкара шайн динан накъостех.
Прагера Карлон университетан профессорна Аслан Эмильна хетарехь, кхузахь дуьйцург ду синкъастам Iалашбаран контекстехь: "Ма-дарра аьлча, къаьмнашна лерина маьждигаш цхьа керла хIума дац – йоллу Европехь а даьржина ламаст ду иза. Цундела, сан кхетамехь, ислам "нохчаллех" дIакъастон йиш йоцу дакъа хиларна, нохчийн диаспорина чIогIа коьрта ду шайн дин лелон меттигаш хилар. Аса бинчу тидамашца, салафитийн маьждигаш, йа кхинйолу йеза меттигаш, даим санна, дуккха а къаьмнех йуьзна хуьлу".
Дерриг а цхьа маьIна долуш а дац
Талламчашна хетарехь, нохчийн диаспора, боца мур белахь а, малхбузен йукъараллехь дIауьйш схьайогIу, цхьацца халонаш Iитталуш йелахь а.
Нохчийн йукъаралла цхьанатайпа йац. Ичкерин агIончаш а бу, шайн болх жигара а, биллина а дIахьош болу. Йеккъа динан йукъараллех дIакхетта нохчийн тоба а йу. Медиахь гучу ца буьйлу уьш, нахана шаьш дIадовзийта а ца лаьа царна, шаьш дехачу пачхьалкхашкахь исламофобин хеттарш дуьйцуш делахь а. Амма бакъду, и тайпа нах хуьлу дукха хьолахь полисхойн тергонехь.
Францхойн гоьйаьлла йаздархо, журналист, Францера нохчийн диаспорех лаьцна хаарш долу Нива Анна тешна йу, радикалан дог-ойла нохчийн хуьлийла дац аьлла.
Амма мухха делахь а, оцу кепара хIуманаш а нисло, масала, Олимпикан ловзарш доьлхучу заманчохь футболан матчехь терроран тохар дан кечвеллера аьлла, бехкевина 18 шо долу нохчо лацар. Йа теракт кечйеш вара аьлла Германехь 17 шо долчу нохчийн кIантана кхел кхайкхор. 2024-чу шеран чакхенехь Белгин прокуратуро дIакхайкхийра, шаьш Нохчийчуьра схьаваьлла кхоъ вахархо лацарх. Уьш бехкебинера "Вилаят Хорасан" тобанца уьйраш хилла аьлла, ДаIишан овхIанхойн гара дара и. Шайн пачхьалкхера арадовлар тIедожош кара кехаташ делла, лецира Европехь 17 гергга нохчо
Нохчийн йукъараллашкара цхьаболу декъашхой лоьцуш, Европан мехкашкара арабохуш хиларна, шаьш саготта хилар къадийра кхунах лаьцна дийцарединчу массара а. Оцу йукъанна цара а бохура, диаспорера хьал ма-моьтту цхьана эшарехь дац, оцу агIор болх саццаза дIабахьа беза а бохура, шайна тховкIело йелла, шаьш кога-ира хIиттийначу пачхьалкхийн бакъахьаболу бахархой а санна, Iен а, даха а лууш хилар а тIечIагIдархьама.
- Бакъоларйаран Amnesty International йукъаралло 2024-чу шеран йуьххьехь кхайкхамбира Европан пачхьалкхашка, Къилбаседа Кавказера бевда баьхкина нах Оьрсийчоьне йуха дIа ма лахьара, хIунда аьлча, царна тIехь цигахь ницкъбан тарло, йа бертаза Украинерчу тIамехь хьийсон мега аьлла.
- 2024-чу шо доьрзуш Францин Страсбургехь а, Германин Нижний Рейн департаментехь а лийцира дуккха а нохчий – меттигерчу тIегIанехь уьш тидамза бисира полици бахьана долуш.
- Бельгера Брюгге гIалин бехктакхаман кхело таIзарш кхайкхийра стохка стигалкъекъа-баттахь "Исламан пачхьалкх" олучу тобанан веа агIончана. Тобанан хьалханча хиллачу С.Абубакарна набахтехь даккха 15 шо туьйхира теракт йан Iалашо хилла аьлла, иштта чохь такха хан кхайкхийра цуьнан хIусамнанна а.
